06. Azabache – kamień świętego Jakuba

Od blisko tysiąca lat większość pielgrzymów zmierzając do celu swojej wędrówki jakim jest grób świętego Jakuba w Santiago de Compostela, przechodzi niezmiennie tą samą drogą przez stare miasto; od nieistniejącej już Porta do Camiño ulicą o dawnej nazwie Calle Francigena, a dzisiaj Casas Reais y Ánimas, na Plaza del Campo, obecnie Plaza de Cervantes. 

Santiago de Compostela, Plaza de Cervantes, w głębi Rúa da Acibechería

Od tego miejsca w kierunku katedry i Plaza del Paraiso czyli współczesnego Plaza de la Azabacheria, rozpoczynało się dawne centrum handlowe, a prowadziła pielgrzymów przez nie Rúa da Acibechería pełna warsztatów i sklepów jubilerskich.

Santiago de Compostela, Rúa da Acibechería, Azabacheria

Azabacheria, wystawa

Uwagę przechodzących zwracały znajdujący się na wystawach, niespotykany gdzie indziej, rodzaj biżuterii i niewielkie przedmioty wykonane z czarnego błyszczącego kamienia o nazwie azabache. Pielgrzymi kupowali wyroby przedstawiające symbole jakubowe: muszelki, krzyże Santiago, figurki świętego Jakuba, oraz typowe dewocjonalia. Szczególnym zainteresowaniem cieszyły się malutkie rzeźby o nazwie Puño lub higa, przedstawiające zaciśniętą dłoń z wysuniętym miedzy palcami kciukiem (znane też jako gest o nazwie figa), które uważano za amulet chroniący w drodze powrotnej.

Puño czyli figa

Kupowano też biżuterię z azabache oprawionego w srebro lub złoto, która stanowiła symbol pielgrzymki pokutnej od ciemnej przeszłości (azabache) do światła nowego życia (srebro). Było bardzo mocno powiązane z symboliką odbytej pielgrzymki, z tradycyjnym rytuałem nawiedzania katedry.

biżuteria azabache

W przeszłości pielgrzymi bezpośrednio z drogi wchodzili do katedry przez zwykle ciemną, nieoświetloną słońcem północną fasadę o nazwie Porta Francigena, na której przedstawione były sceny ze Starego Testamentu, a wychodzili bramą południową fasady Puerta de las Platerias ze scenami ewangelicznymi, rozjaśnioną światłem dziennym. Symbolizm tego rytuału był bardzo czytelnym obrazem przemiany jakiej doznawał pielgrzym. Wszedł on przez bramą Starego Testamentu, 

Porta de la Azabacheria - Brama Starego Testamentu

wewnątrz świątyni znalazł światło, którym jest Chrystus, 

by wyjść bramą Nowego Testamentu, 

Puerta de las Platerias - Brama Nowego Testamentu

duchowo tak przemienionym, by rozpocząć nowe życie, od czym przypominał mu ciemny kamień azabache otoczony jaśniejącym srebrem. Po powrocie do domu pielgrzym mógł przyniesioną biżuterią obdarowywać kobiety czekające przez wiele miesięcy na jego powrót.

Dziś ten tradycyjny rytuał zatarł się wraz ze zmianą sposobu i motywów pielgrzymowania, w których elementy racjonalne i krótkotrwałe emocjonalne doznania zastępują często jej pierwotne, pokutne znaczenie. Większość pielgrzymów przychodząc do Santiago de Compostela zmierza bezpośrednio na Plaza del Obradoiro, potem zwykle do Biura Pielgrzyma po Compostelę, by dopiero po pozostawieniu plecaka w miejscu noclegu wejść do katedry.

Azabache

Kamień ten nie jest minerałem, lecz  materiałem geologicznym (mineraloid) pochodzenia organicznego, krystaliczną odmianą węgla brunatnego (w niektórych opracowaniach węgla humusowego),  o barwie od ciemnego brązu do czarnego aksamitu, który przez polerowanie uzyskuje trwały czarny połysk. Jest zwarty (gęstość 1,2 - 1,3), lekki i twardy (między 3 a 6,5 na skali Mohsa) o krystalizacji rombowej, łatwy w obróbce. Używany jako kamień półszlachetny do wyrobu biżuterii o oryginalnej czarno – aksamitnej barwie, oprawionej w szlachetne lub półszlachetne metale.  Występuje w kilku krajach na świecie, powstał z rosnących około 60 mln lat  temu, w okresie jurajskim i kredy,  głównie z drzew iglastych z rodziny Araucariaceae. Hiszpańskie azabache,  uważane za najcenniejsze, pochodzą z rodziny protopináceas,  jurajskiej poprzedniczki sosny, wymarłej 65 milionów lat temu.  Ze względu na stopień ewolucji kamień ten należy do klasy lignitów i jest często określany jako jego odmiana. Jego składnikami oprócz skamieniałości węglowych są też części mineralne (zwłaszcza witrynit), oraz organiczne pochodne tkanek drzewiastych i celulozy, co odróżnia go od konwencjonalnego węgla. Ma wysoki ładunek elektrostatyczny, który przy pocieraniu wełną nadaje azabache cechy magnetyczne.

Bryła Azabache przed obróbką

Najbardziej znanymi miejscami wydobywania azabache sa Whitby w Anglii, oraz tereny między  Gijon i Ribadesella, Oles i Villaviciosa w Asturii. Znajduje się też w Teruel w Hiszpanii (z okresu kredy), Francji, Niemczech, Meksyku i Wenezueli. W Ameryce Północnej wydobywany był w stanach Nowy Meksyk, Południowa Dakota i Colorado, gdzie plemiona Navajo i Pueblo używały tego kamienia do ozdabiania broni.

Używana w Hiszpanii nazwa azabache pochodzi od arabskiego słowa „ az-zabay ”, oznaczającego skrystalizowany węgiel brunatny. W poszczególnych regionach ma 0n swoje lokalne nazwy: atzabeja w Kataloinii, azabaya w Asturii i acibeche w Galicji.

Najstarszym dziełem z azabache jest wisiorek wykonany około 15 000 lat przed naszą erą, znaleziony w jaskini Cueva de las Caldas koło Oviedo w Asturii. W okresie neolitu wiele koralików zostało znalezionych też w kopcach grzebalnych i pod dolmenami, co świadczy, że to skamieniałe drewno miało duże znaczenie w wierzeniach ówcześnie żyjących ludzi. W starożytnym świecie nazywano go succinum nigrum , utożsamiając go z bursztynem lub sukcyną (bezwodnik kwasu bursztynowego). Nazwy gagates lazuli używali przyrodnik Pliniusz Starszy, a także święty Izudor , który w swojej Etymologii tak o nim pisze: „gagates to kamień znaleziony najpierw w Licji w Azji Mniejszej [Turcja], który jest wyrzucany na brzeg przez rzekę Gagas i stamtąd pochodzi nazwa. Jest ich wiele w Bretanii . Jest to czarny kamień , płaski, miękki i płonący nałożony na ogień. Pisma wykonane z mułu tego kamienia nie są usuwane ...”.

Mimo, że azabache nie występuje na terenie Galicji, to od średniowiecza, Santaigo de Compostela stało się największym producentem wyrobów za sprawą pielgrzymów, którzy z uwagi na jego specyficzne walory, uważali kamień ten za rodzaj talizmanu zapewniającego ochronę przed złymi znakami. Od XVII wieku rozpoczęto również wykonywać biżuterię o nazwie azabaches, której forma i symbolika wiązana była zwykle z kultem św. Jakuba. Oryginalne wyroby można było kupić w sklepach na Plaza de la Azabacheria (Inmaculada), za katedrą od północno - wschodniej strony i niektórych przy Rúa da Acibechería. Do XVIII wieku tam skupiała się największa liczba rzemieślników, nazywanych azabacheiros, tworzących najpotężniejszą gildę, czyli cech rzemieślniczy, który kontrolował jakość surowca i wytwarzanych z niego przedmiotów, nie dopuszczając do wprowadzania na rynek wyrobów z innego, fałszywego lub niskiej jakości kamienia.

Sukces tego rękodzieła świadczy też o niezwykłej sile nabywczej wielu pielgrzymów, którzy odwiedzali miasto, ponieważ wysokiej jakości wyroby z  azabache były drogie, zarówno ze względu na koszt tego surowca, jak też  trudność rzeźbienia i polerowania. Wszystko zmieniło się pod koniec XVIII wieku, wraz z upadkiem wielkiej europejskiej idei pokutnego pielgrzymowania do grobu świętego Jakuba. Rzemiosło podupadło z braku nabywców i ratunkiem stała się produkcja biżuterii, takiej jak kolie, naszyjniki, kolczyki, które do tej pory były marginalną wytwórczością. Kunszt w jaki wyszlifowane kamienie azabache były oprawiane w filigranowe srebro spowodował, że bardzo szybko stała się ona obowiązkowa ozdobą dla kobiet w Hiszpanii, noszona w połączniu z koronkowymi elementami stroju. Była też ceniona przez angielską królową Victorię, która używała jej  jako biżuterii żałobnej.

biżuteria azabache

kolczyki

broszka

Odrodzenie się pielgrzymek, które nastąpiło pod koniec XX wieku, przyniosło ożywienie zainteresowania wyrobami z azabache.  Znowu łatwo znaleźć w sklepach małe figury świętego Jakuba, medale, krzyże, różańce czy muszle przegrzebka wykonane z tego materiału. I jak od setek lat, tak też teraz azabache jest talizmanem chroniących pielgrzymów do Santiago, jako symbol mocy świętego Jakuba.

różaniec z herbem papieża Franciszka I

W wielu miejscach w Santiago de Comnpostela można kupić figurki i biżuterię wykonaną z czarnego kamienia, który jednak ma niewiele wspólnego z azabache.  Niewiele już dzisiaj zostało  warsztatów rzemieślniczych i sklepów, w których można dzisiaj kupić wyroby z oryginalnego i wysokiej jakości kamienia azabache, ale można w nich znaleźć prawdziwe dzieła sztuki wykonane z najwyższym kunsztem. 

W wielu muzeach można zobaczyć historyczne wyroby będące nieraz dziełami sztuki rzeźbiarskiej. Największą na świecie kolekcję wyrobów z azabache  posiada Muzeum w Pontevedra. W Santiago de Compostela prawdziwe dzieła sztuki historycznej produkcji azabaches można zobaczyć w Museo das Peregrinacións przy Plaza de Platerias, oraz w prywatnym Museo del Azabaches przy Rúa da Acibechería.

Museo das Peregrinacións przy Plaza de las Platerias

Museo das Peregrinacións, rzeźby z azabache

Ostatnia kopalnia azabache, Les Caves , została zamknięta w 1923 roku. W 1938 roku Górnik Tomás Noval uzyskał zezwolenie na wydobycie azabache ze składowisk w Oles (Villaviciosa). Aż do swojej śmierci, w 2008 roku, w wieku 87 lat, Tomás był dostawcą wszystkich asturyjskich azbache do produkcji rzemieślniczej. Po jego odejściu kamień nie był wydobywany. Było kilka nieudanych prób ponownego otwarcia kopalni. Stowarzyszenie Azebache de Villaviciosa, świadome, że kopalnia przemysłowa nie byłaby opłacalna, proponuje, aby kopalnia rzemieślnicza była otwierana kilka miesięcy w roku w celu dostarczania materiału i można było ją również wykorzystać do użytku turystycznego. 

Asturia, nieczynna kopalnia azabache

Azabache, odłamki niskiej jakości

Dzisiejsze wyroby z azabache wykonywane przez rzemieślników w Santiago de Compostela powstają z surowca przywożonego głównie z kopalni Whitby w Anglii. Obecnie tureckie miasto Oltu w prowincji Erzurum, jest miejscem, w którym wydobywa się najwięcej tego kamienia, nazywanego po turecku Oltu taşı, co oznacza „kamień Oltu”.

Puño czyli figa

Puño znaczy pięść z kciukiem wysuniętym między palcami. Wykonana jako wisiorek z kamienia azabache nazywana jest w Hiszpanii jako „Haga”. Przybywający masowo do Santiago de Compostela od średniowiecza pielgrzymi niemieccy mówili na nią figa i ta nazwa przyjęła się w całej Europie, również w języku polskim, oznaczając nim wykonywany gest zaciśniętej dłoni.

rzeźba Puño (figa) z azabache oprawiona w srebro

Symbolika w postaci „pięści” była używana od wieków w wielu krajach jako amulet szczęścia i przeciwko „złemu oku”. Również w Galicji wykonany z azabache należał do powszechnie stosowanych amuletów ochronnych. Obrobiony kamień azabache noszony przy samym ciele wysysa negatywną energię i łagodzi nieuzasadnione lęki. Nałożony na szyję jest kamieniem ochronnym. Chroni przed przemocą i chorobami, a także zapewnia ochronę podczas duchowej podróży. Był używany w starożytności, aby chronić się przed „istotami ciemności”. Psychologicznie pomaga uzyskać kontrolę nad własnym życiem. Równoważy zaburzenia nastroju i łagodzi depresję, zapewniając stabilność i równowagę. Na to wszystko pozytywnie wpływa jego główna cecha, jaką jest wysoki ładunek elektrostatyczny, który przy pocieraniu wełną nadaje azabache cechy magnetyczne.

Podobne talizmany pojawiają się już w starożytnym Egipcie i Fenicji i były szeroko stosowane w świecie rzymskim. Od  XI wieku, wiszące amulety o różnych kształtach, związane z wiarą w „złe oko”, głęboko zakorzeniły się w arabskich tradycjach. Figi, wraz z innymi amuletami, szczególnie chroniły dzieci, ponieważ uważano je za najsłabsze bezbronne przed złym okiem. 

Jakobińscy pielgrzymi przykładali dużą wagę do „fig z Composteli”,  łącząc ich swoiste właściwości: tajemniczy magnetyzm, własności leczniczych, symbol mocy cudów apostoła Jakuba, oraz ochrony i przemiany podczas własnej pielgrzymki, a nabyty obok miejsca pochowania świętego Jakuba, według ich wierzeń, nabierał nadrzędnej mocy łączącej razem wszystkie cechy amuletu. Figurka „figa”, ze względu na jej pogańskie pochodzenie i i wyrażany gest, nigdy nie była dobrze oceniana przez Kościół, chociaż w Santiago de Compostela tolerowano ją, z uwagi sukces komercyjny. W obawie przed posądzeniem o propagowanie niechrześcijańskich symboli i wierzeń i azabecheiros z Composteli zaczęli nazywać ją „higa de Santiago” lub „Santiago de higa”, rzeźbiąc na niej maleńkie przedstawienia tego świętego, lub dołączając muszlę świętego Jakuba.

rzeźba Puño (figa) z muszlą świętego Jakuba

Zwyczaj noszenia amuletów Puño, czyli „figa”, przypiętych do pasów lub naszyjników szybko rozprzestrzenił się na terytoriach chrześcijańskich. Był często widoczny u osób ze strefy dworskiej, co utrwalone zostało na wielu obrazach, jak portrety Infantki Ana Mauricia de Austria autorstwa Juana Pantoja de la Cruz,

Juan Pantoja de la Cruz, portret infantki Ana Mauricia de Austria, 1602 r. Madryt, klasztor Las Descalzas Reales

czy na portrecie prince Felipe Próspero namalowanym przez Diego Velázqueza. 

Diego Velazquez, portret Felipe Próspero, 1659 r. Wiedeń Muzeum Historii śztuki

Figurka dłoni zaciśniętej w pięść stała się tak powszechnym talizmanem, że 1526 roku Inkwizycja zakazała jej produkcji i noszenia. Skutkiem tego zaczęto figurkę ozdabiać dodatkowymi elementami takimi jak serca i księżyce, nadając im  tak schematyczny kształt, że ich pierwotne znaczenie stawało się nie do rozpoznania. Od XIX wieku ponownie zaczęto przedstawiać „figę” w sposób naturalistyczny, ale w wyniku przemiany pozytywistycznej i racjonalizacji życia mieszkańców Europy, a tym samym postawy pielgrzymów przybywających do Santiago de Compostela zainteresowanie jej zakupem wyraźnie spadło.