Na Campillo de San Francisco, przed
klasztorem i kościołem świętego Franciszka, w odległości 150 metrów od katedry
świętego Jakuba, stoi granitowy monument
– El Monumento de San Francisco, o
wysokości 12 metrów, przedstawiający na kilku poziomach wielką alegorię
powstałego w XIII wieku na Półwyspie Iberyjskim ruchu franciszkańskiego, który
według tradycji rozpoczął się w Santiago de Compostela od założenia pierwszego domu zakonnego – Convento San
Francisco de Valdedios.
Pomnik zaprojektowany i wykonany został przez
galicyjskiego rzeźbiarza Francisco Asoreya.
Podstawę stanowią głazy granitowe symbolizujące Galicję, w której ta
skała jest najczęściej spotykana na tutejszych wzgórzach i od tysiącleci jest
trwałym budulcem wznoszonych obiektów. Na niej ustawione zostały rzeźby postaci
reprezentujących różne grupy społeczne z
czasów działalności świętego Franciszka oraz zwierząt symbolizujących legendy z
jego życia. Monument wieńczy druga grupa figuralna ze świętym Franciszkiem i personifikacją
trzech cnót franciszkańskich: Ubóstwa, Czystości, oraz Posłuszeństwa, nad
którymi czuwa ukrzyżowany Chrystus.
W 1925 r. Franciszkanie, Tercjanie oraz
Młodzież Antoniana (świętego Antoniego) podjęli się godnego upamiętnienia
obchodów 700-lecia śmierci św. Franciszka, przypadającej w 1930 roku,
zainspirowani zorganizowanymi w 1914 roku rocznicowymi obchodami jego
pielgrzymki do Santiago de Compostela, podczas której szczególny sposób
podkreślono, ze tutaj ten Święty otrzymał "niebiański nakaz", aby
zakładał klasztory na całym Półwyspie w celu szerzenia idei Zakonu. Powołany
komitet organizacyjny podjął decyzję o budowie pomnika i powierzono wykonanie
go Francisco Asoreyowi. Pomnik uroczyście odsłonięto 24 lipca 1930 roku.
Projekt
Pierwszy projekt pomnika przedstawiony w
1925 roku był bardzo skromny, ale dzięki działalności propagandowej księdza
Martina Manteroli, otwartej subskrypcji i dzięki hojnym darom otrzymywanym z
całej Hiszpanii, a także Ameryki, zgromadzone fundusze pozwoliły na opłacenie
realizacji wielkiego przedsięwzięcia rzeźbiarskiego, którego koszt wyceniono na
40 tysięcy peset. Ostateczny projekt przedstawiał wielopoziomowy pomnik o
wysokości 12 metrów stojący na
kwadratowej podstawie o długości boku
4,10 metra. Był to też ostatni wielki
pomni, który Francisco Asorey wykonuje
w swoim warsztacie w Caramoniña.
Asorey tak przedstawił swój
projekt: "Franciszkański pomnik
musi zostać wzniesiony dla świętego Franciszka.
Żadnego brązu, żadnych metalicznych aplikacji, nawet marmurów, bo takie
bogactwo materiałów przeczy franciszkańskiemu ideałowi. Całość będzie z granitu
i to jest bardzo franciszkańskie. Z surowości materiału muszę wydobyć efekt
bogactwa w układzie i wykonaniu dzieła. W kamieniu można wyryć idee, które są
ważne, być może tak bardzo subtelne, jakie same nigdy nie budzą się w widzu ”.
W kompozycji i postaciach tworzących
pomnik widać wielki wpływ romańskiego „Portico Gloria” z katedry świętego
Jakuba na dzieło zaprojektowane i wykonane przez Francisco Asoreya. Uwidacznia
to się przede wszystkim w wyrazistej pionowej osi tworzącej klasyczną romańską
kompozycję wzorującą się na centralnej kolumnie portyku, którą tutaj wieńczą
figury świętego Franciszka i Chrystusa znajdującego się nad nim, rozbudowaną ustawionymi
hierarchicznie po bokach jej stronach
grupami postaci. Rzeźbiarz biorąc pod uwagę również lokalizację pomnika, która
pozwała na jego kontemplację raczej z niedużej odległości, wykorzystał efekt
skrótu bliskiej perspektywy i zaprojektował figury o różnej wysokości, w
zależności od ich usytuowania. Ustawione na dolnym poziomie mają wysokości do 2,10
metra, a ustawiona wysoko figura świętego Franciszka ma 2,80 metra. Już w
trakcie realizacji pomnika odstąpił nieco od tej bardzo rygorystycznej idei
jedności materiału i dla uwydatnienia postaci Franciszka głowa, ręce i stopy
wykonane zostały z marmuru w kolorze sepii, a sznur z trzema węzłami z białego
marmuru. Z marmuru wykonana został też postać Chrystusa.
Budowa
Budowę pomnika rozpoczęto uroczyście 17
października 1926 r., w obecności tercjańskich pielgrzymek z Galicji,
Międzynarodowego Komitetu Rocznicowego Świętego Franciszka z Rzymu i Komitetu Narodowego z Madrytu. Pierwszy
kamień położył Asorey, któremu towarzyszył inicjator powstania tego dzieła
ks. Martín Manterola. Odsłonięcia pomnika nastąpiło 24 lipca 1930 roku, a
jego pobłogosławienia dokonał arcybiskup Composteli, w obecności wielkiego
tłumu ludzi zgromadzonego na placu przed klasztorem i w sąsiednich ulicach. W
wygłoszonych potem przemówieniach i patetycznym wierszu Ramóna Cabanillasa zwracano
uwagę na symbolizm, duchowość i historyczną jedność Galicji przedstawioną w tym
wielkim monumentalnym dziele. Przez następne dni setki ludzi oglądało dzieło
Francisco Asoreya kontemplując doskonałość jego wykonania i siłę przekazu
duchowego.
Pomnik
Pomnik stoi na szerokiej podstawie,
symbolizującej prehistoryczną Galicję, ma formę wertykalną zwężającą się ku
górze z wyraźną frontalną osią zmierzającą ku niebu przez dwie osoby: świętego
Franciszka i czuwającego nad nim Chrystusa, podkreślając znaczenie i wielkość
ruchu franciszkańskiego. Pozostałe trzy osie, dwie boczne i jedna tylna, wraz z
umieszczonymi na nich figarami stanowią alegorię idei i nauki głoszonej przez
świętego Franciszka. Widoczny jest też wyraźny podział horyzontalny, w którym
każdy poziom ma swoja symbolikę. Podstawa symbolizuje czasy pogańskie, pierwszy
poziom figuralny przedstawia społeczeństwo chrześcijańskie, drugi wskazuje
drogą do ideałów i cnót franciszkańskich. Trzeci, najwyższy poziom przedstawia
te ideały, przez które prowadzi droga do Chrystusa i zbawienia.
Podstawa
Podstawę stanowi prosta kwadratowa
granitowa platforma, na której Asorey umieścił datę powstania i swój podpis. inauguracji
i swój podpis (obecnie zakryty przez wyższy poziom przebudowanego placu). Na
boku górnej płyty znajduje się napis "Pobrecillo de Asís" (Ubodzy z
Asyżu). Na podstawie leżą granitowe uformowane w kanciaste nieobrobione bloki, nawiązujące
do galicyjskich prehistorycznych dolmenów, symbolizując pogańskie kulty i
występki zmiażdżone prostą, gładką granitową płytą ze stojącymi na niej grupami
chrześcijan.
Pierwszy poziom
Pierwszy poziom składa się z czterech
grup figuratywnych, dwóch z przodu i dwóch z tyłu, reprezentujących różne grupy
gotyckiego społeczeństwa chrześcijańskiego, które łączą się poprzez alegoryczne
przedstawieniami cnót franciszkańskich: owcy i baranka, symbolizujących
prostotę i łagodność , oraz wilka z Gubio z królikiem, jako jedność i przyjaźń,
podkreślając idee głoszone przez świętego Franciszka.
Z rzeźbą wilka związana jest anegdota
mówiąca, że Asorey skopiował ją z wykonanej wcześniej na wystawę krajową w 1926 roku rzeźby świętego Franciszka ze
zwierzętami, za która otrzymał medal. Za model posłużył wtedy mu pies, będący
skrzyżowaniem owczarka niemieckiego z dzikim psem lub wilkiem. Przyprowadzone
do pracowni zwierzę to było tak agresywne, że prawie śmiertelnie wystraszeni
pracownicy jak najszybciej wykonali szkice i pozbyli się zwierzęcia. Kiedy dwa
lata później Asorey chciał ponownie wykonać rzeźbę psa do realizowanego
monumentu świętego Franciszka, pracownicy ostro zaprotestowali, grożąc nawet
porzuceniem pracy, więc zgodził się na skopiowanie wcześniejszej rzeźby wilka,
mimo trochę odmiennej koncepcji przedstawienia relacji między wilkiem a
zającem.
Grupa postaci po lewej stronie reprezentuje różne formy władzy poprzez
postacie króla, rycerza i duchownego, identyfikowanych przez noszone atrybuty.
Społeczeństwo
świeckie reprezentuje rodzina. Hieratycznie ustawiony ojciec odpoczywa oparty
na motyce, a stojąca za nim kobieta z trzymanym na rękach synem jest symbolem macierzyństwa, oraz więzi z
ziemią poprzez towarzyszące jej kwiaty. Grupę tę uzupełnia córka, z rękami
przyłożonymi do serca, patrząca daleko przed siebie.
Na tylnej ścianie, po obu stronach herbu
braci franciszkańskiej, dwie grupy postaci reprezentują zakonnych kontynuatorów
duchowej przemiany zapoczątkowanej przez świętego Franciszka. Prawą stronę
zajmuje grupa trzech kobiet: z mistycznym wyrazem twarzy święta Klara trzymającą
w rękach monstrancję eucharystyczną i siedząca obok zakonnica zagłębiona w
modlitewnej medytacji przedstawiają nierozerwalność modlitwy i pracy, głoszoną przez
franciszkanów, oraz towarzysząca im trzecia kobieta, przewiązująca się sznurem
franciszkańskim, reprezentująca tercjarki (tertiaries).
Po lewej stronie znajdują
się trzy męskie postacie: św. Bernard ze Sieny trzymający księgę z
anagramem Chrystusa, symbolizujący tradycje kaznodziejskie , wspierany przez
przedstawiciela Trzeciego Zakonu i klęczący zagłębiony w modlitwie franciszkanin,
odzwierciedlającej bogactwo życia wewnętrznego, którego modelem był młody zakonnik
z tutejszego klasztoru.
Drugi poziom
Na zwartych granitowych bryłach, mocno
kojarzących się z górzystą Galicją oraz jej wielowiekową historią i kulturą,
opierają się kamienne węzły franciszkańskiego sznura. Ich sploty kojarzą się z
prehistorycznymi rzeźbionymi w kamieniu petroglifami, których symboliczne wzory
były elementami pogańskiej religii i kultury. Teraz zamienione w węzły cnót
franciszkańskich symbolizują drogę, po której należy się wspiąć by dosięgnąć
ideałów życia chrześcijańskiego propagowanego przez świętego Franciszka.
Trzeci poziom
Symbolika najwyżej grupy rzeźb podzielona
jest na dwie grupy, które spaja postać świętego Franciszka. Pierwszą grupę
ustawioną na jednym poziomie wokół krzyża tworzy postać świętego Franciszka i
trzy postacie kobiet będących alegoriami Ubóstwa, Czystości, oraz Posłuszeństwa. Drugą
grupą, wieńczącą drogę, jaką pokazuje ten wielki monument, od początków
pogańskich, przez chrześcijaństwo i jego idee, do zbawienia, stanowi święty
Franciszek i znajdujący się najwyżej Chrystus Ukrzyżowany, pochylony nad
Franciszkiem z łagodnym wyrazem twarzy.
Postać kobiety stojąca na cierniach
reprezentująca ubóstwo stoi wyprostowana i uśmiechnięta na cierniach, które
reprezentują jej trud doczesnego życia. Przypomina gotyckie postacie
kobiece w żebrowanych fałdach tuniki i słodyczą na twarzy.
Posłuszeństwo
przedstawia postać wijącą się w ruchu. Jej ciało jest skręcone i wydaje się
drżeć w swojej wewnętrznej walce o oderwanie się od ziemskich
przyjemności.
Czystość niesie
symboliczną lilię między palcami lewej ręki, podczas gdy prawą ma podniesioną w
postawie przyjmowania błogosławieństwa.
Figura świętego Franciszka pojawia się
na frontowej osi pomnika, otwierając ramiona w stronę katedry, nawiązując do
pielgrzymki do Composteli, a także do powitania nowych pielgrzymów. Wzorem był
mężczyzna imieniem Otero, który przychodził do warsztatu załatwiać posyłki i
posługi w zamian za jedzenie z robotnikami. Rzeźba odkreśl realizm
anatomiczny torsu, dłoni a także stóp z doskonale odwzorowanymi ścięgnami. Wokół
Franciszka Asorey umieszcza grupy umiłowanych przez świętego róż, lilii i
gołębi, które tworzą połączenie z postacią Chrystusa.
Najwyżej usytuowana jest rzeźba Chrystusa,
którego twarz promieniuje miłością do stojącego poniżej Biedaczyny z Asyżu. Ikonografia
tej sceny jest romańska: ustawienie frontalne, hieratyczne, w którym wyróżnia
się anatomiczne studium tułowia. Frontalność i patos dopełnia szerokie
tło, jakie tworzy krzyż. Chrystus „wpasowuje się” w jego kształt wzorowany
na romańskich krzyżach galicyjskich, a wzrok skierowany prosto w kierunku
katedry świętego Jakuba, wskazuje pielgrzymom drogę do tej świątyni.