04. Botafumeiro, Triboleiros i Hymn do Apostoła Świętego Jakuba

Na wiele minut przed godziną dwunastą, o której rozpoczyna się uroczysta msza dla pielgrzymów w katedrze świętego Jakuba w Santiago de Compostela, ludzie zajmują miejsca jak najbliżej ołtarza w nawie i w poprzecznym do niej transepcie by, po udzielonym na końcu odprawianej liturgii błogosławieństwie, zobaczyć niezwykły ceremoniał okadzania kościoła i zgromadzonych w nim wiernych przez wielkie Botafumeiro, wprawiane w ruch przez tiraboleiros i wysłuchać „Himno al Apostol Santiago”

Botafumeiro

Botafumeiro to nazwa kadzielnicy (trybularza), o wadze około 80 kg i wysokości 160 cm, wykonanej ze srebrzonego mosiądzu, znajdującej się w katedrze świętego Jakuba w Santiago de Compostela i używanej podczas celebracji liturgicznych odbywających się w szczególnych dniach świątecznych, lub na specjalne zamówienie. Nazwa botafumeiro pochodzi z języka galicyjskiego. Jest ona złączeniem słowa botar ( „wyrzucać”) i fume („dym”). Wiele podobnych kadzielnic istniało w innych katedrach, ale z biegiem czasu zaprzestano ich używać. Botafumeiro w Santiago de Compostela jest jedyną tej wielkości, która jest dalej nadal używana. 

Poprzez rozsiewanie w świątyni zapachu kadzidła i majestatyczny ruch jaki wykonuje, używana jest do podkreślenia ważnych momentów odprawianej liturgii, w tym przypadku na zakończenie błogosławieństwa dla pielgrzymów biorących udział w odprawionej wcześniej liturgii mszy świętej. 

Botafumerio zawieszone jest na grubej linie o długości około 60 m, przechodzącej przez specjalne koło pasowe zamocowane w kopule znajdującej się na przecięciu nawy głównej i transeptu. Mechanizm, przez który przechodzi lina stanowi kołowrót o trzech różnej średnicy tarczach powodujący zmianę długości liny w trakcie ruchu wahadłowego, do której przywiązana jest kadzielnica. 

Kadzielnica poruszana jest przez grupę przeszkolonych 8 mężczyzn nazywanych tiraboleiros. Zawieszone wysoko podczas liturgii, przed rozpoczęciem okadzania opuszczane jest przed ołtarz na wysokość 1 metra. 

Po wsypaniu kadzidła przez celebranta tiraboleiros podnoszą ją na 2 metry i mocnymi pociągnięciami liny wprawiają w ruch wahadłowy o łuku około 50 m, wzdłuż nawy poprzecznej (transeptu).

Rozhuśtany przez nich trybularz porusza się z maksymalną prędkością 68 km / h. Po maksymalnym wychyleniu do kąta 820 trybularz spada swobodnie uzyskując dodatkową energię dynamiczną, podobnie jak człowiek na huśtawce. Przed ołtarzem przelatuje na wysokości około 1 metra. 

Cała ceremonia trwa 5 minut i tyle samo trwa śpiewany Hymn do Świętego Jakuba. Zatrzymanie botafumeiro wymaga sporo umiejętności, nawet, kiedy wydaje się, że już nie porusza się, chwytający je tiraboleiro musi się trzykrotnie z nim okręcić, aby je całkowicie zatrzymać.

Botafumeiro jest nazwą własną trybularza (łac. turibulum), a po polsku kadzielnicy 

W liturgii chrześcijańskiej, jest jednym z  utnsylium (sprzęt liturgiczny) służącym do okadzania w czasie obrzędów liturgicznych: Najświętszego Sakramentu, celebransa, wiernych, ołtarza, darów ofiarnych, krzyża, ewangeliarza, paschału, relikwii świętych i obrazów Chrystusa i świętych wystawionych do publicznej czci. Dym w liturgii symbolizuje obecność Boga, a także wznoszące się ludzkie modlitwy do Boga. Symbolika spalającego się kadzidła odnosi się do uwielbienia i przebłagania Boga, a także do zapowiedzi ofiary bezkrwawej. Żar ognia w którym spala się kadzidło, symbolizuje żarliwość modlitw zanoszonych przez wiernych, które jak dym z kadzidła wznoszą się do Boga (Ap 8,2-5).

I ujrzałem siedmiu aniołów, którzy stoją przed Bogiem, 

a dano im siedem trąb. 

I przyszedł inny anioł, i stanął przy ołtarzu, 

mając złote naczynie na żar, 

i dano mu wiele kadzideł, 

aby dał je w ofierze 

jako modlitwy wszystkich świętych, 

na złoty ołtarz, który jest przed tronem. 

I wzniósł się dym kadzideł, 

jako modlitwy świętych, 

z ręki anioła przed Bogiem. 

Anioł zaś wziął naczynie na żar, 

napełnił je ogniem z ołtarza 

i zrzucił na ziemię, 

a nastąpiły gromy, głosy, błyskawice, trzęsienie ziemi.

Tradycyjne kadzidło (olibanum) powstawało z substancji żywicznej otrzymywanej z kadzidłowców, niskich drzew i krzewy występujące na terenie Afryki i Bliskiego Wschodu, z dodatkiem innych gatunków aromatycznych roślin z rodziny osoczynowatych.   

W starożytnej Grecji używano kadzidła w celach kultowych, prawdopodobnie od VII w. p.n.e. W Rzymie odgrywało dużą rolę w kulcie cesarza. Zwyczaj okadzania ołtarza wywodzi się z czasów starotestamentalnych. W judaizmie kadzidło jest wyrazem czci oddawanej Bogu przez naród i używane było tylko do celów sakralnych; użycie w innych celach było zakazane. Ołtarz kadzielny w świątyni jerozolimskiej stał na miejscu świętym, a kadzidło mógł zapalić tylko kapłan. Wierzono, że dym kadzidła osłania go przed porażeniem spowodowanym bliską obecnością Boga. Codziennie w świątyni spalano prawie kilogram importowanego z innych krajów kadzidła. Starotestamentowy obraz wznoszącej się ku górze woni kadzidła jest symbolem modlitwy: 

„Niech moja modlitwa będzie stale przed Tobą jak kadzidło; wzniesienie rąk moich jak ofiara wieczorna” (Ps141,2). 

Według Ewangelii Mateusza kadzidło było jednym z trzech darów Mędrców ze Wschodu przyniesionych narodzonemu Chrystusowi. W czasach starożytnych prawdziwe kadzidło było używane w szczególnych kultach i było droższe od złota. 

Pierwsza kadzielnica w katedrze świętego Jakuba zainstalowana została prawdopodobnie w XIII wieku, ale informacja o niej pojawia się dopiero w 1322 roku, kiedy to wstawiono do mechanizmu dwa „koła zębate” o różnych średnicach. 

Legenda o Botafumeiro opowiada, ze miała na celu ukryć odór, jaki panował w katedrze pełnej pielgrzymów. Przybywający pielgrzymi byli wtedy zmęczeni i brudni. Aż do 1786 r. większość z nich w kościele spała i jadła. a dym miał zwalczać niemiły zapach, a w czasie liturgii pozwalał wytrzymać do końca celebry. Tylko, gdyby taki był cel zainstalowania kadzidła, to musiałoby ono "pracować" podczas całej liturgii, co byłoby praktycznie niewykonalne i niezgodne z ustalonym kanonem nabożeństwa.

Natomiast ludzie wierzyli, że dym kadzidła ma działanie lecznicze i pielgrzymi wdychali dym z myślą, że uchroni ich przed różnymi epidemiami i chorobami, a także pomaga w duchowym oczyszczeniu, kiedy okadzała wystawiane podczas liturgii relikwie świętego Jakuba. 

W 1400 roku król Francji, Ludwik XI (1423-1483) przekazał datek na nową kadzielnicę, która miała zastąpić wcześniejszą, pochodzącą jeszcze ze średniowiecza. Wykonano ją ze srebra i została oddane do użytku dopiero w 1554 roku. Niestety została skradziona przez żołnierzy Napoleona w kwietniu 1809 roku. Obecna kadzielnica została wykonana przez złotnika, José Losadę w 1851 roku. Lina, na której do niedawna wisiała kadzielnica, zgodnie z tradycją utkana była z konopi i wymieniana co 20 lat. W 2004 roku pierwszy raz zamontowano grubszą i trwalszą linę z włókien syntetycznych. W 2006 r., czyli po 155 latach użytkowania, Botafumeiro poddane zostało gruntownej renowacji. Pracowali nad nią artyści i rzemieślnicy, którym przewodził Luis Molina Acedo. Odnowili i naprawili uszkodzenia. Pokryli ją również 2 milimetrową warstwą srebra, dzięki czemu trybularz ma piękny, srebrzysty połysk.

Przez wiele lat istnienia botafumeiro miały miejsce różne wypadki, udokumentowane i te, które do dziś przetrwały jako legendy. Najbardziej znany i spektakularny wypadek miał miejsce w 1499 roku, kiedy to księżniczka Katarzyna Aragońska wraz z mężem podczas podróży poślubnej przybyli do Santiago de Compostela. Gdy rozhuśtano kadzielnicę, nagle wyleciała ona przez jedno z wysokich okien. Spowodowane było to tym, że była ona wtedy połączone z liną za pomocą haka. Od tego czasu jest przywiązana do liny za pomocą specjalnego węzła marynarskiego. W 1610 r. Pielgrzym Diego de Guzmán napisał w swoim dzienniku, że podczas wychyłu kadzielnica „uderzyła w górne sklepienia”. 23 maja 1622 r. w momencie opadania zerwała się lina i Botafumeiro i upadło tuż obok tiraboleiros. Dwa upadku kadzielnicy wydarzyły się w XX wieku w czasie Roku Świętym 1925 i   26 lipca  1937 r. rozsypując wokół rozżarzone węgle. Zdarzył się tez wypadek, że uderzenie rozhuśtanej kadzielnicy złamało żebra i nos pielgrzymowi, który podszedł przed ołtarz, próbując podziwiać pracę jej mechanizmu zawieszonego w latarni sklepienia.

W Roku Świętym Jakubowym botafumeiro jest uruchamiane po każdej mszy dla pielgrzymów, a w pozostałe lata tylko kilkanaście razy w roku  podczas uroczystości:

- Objawienie Pańskie, 6 stycznia

- Niedziela Zmartwychwstania

- Objawienie Apostoła w bitwie pod Clavijo, 23 maja

- Zielone Świątki

- Męczeństwo Świętego Jakuba, 25 lipca

- Wniebowzięcie Najświętszej Marii Panny, 15 sierpnia

- Wszystkich Świętych, 1 listopada

- Chrystusa Króla

- Niepokalane Poczęcie, 8 grudnia

- Boże Narodzenie, 25 grudnia

- Przeniesienia ciała Apostoła, 30 grudnia

Ceremoniał okadzania przez botafumeiro może odbyć się również na prośbę  grupy pielgrzymów, która wcześniej poprosi o to katedrę, wnosząc stosowną opłatę.

Tiraboleiros

Jest to grupa 8 mężczyzn, którzy opiekują się wielkim trybularzem – Botafumerio w katedrze świętego Jakuba w Santiago de Compostela.  Określenie tiraboleiros, podobnie jak nazwa botafumeiro, to termin galicyjski wywodzący się od łacińskiego turifer (czyli „ten, który niesie kadzidło”), które to słowo składa się z dwóch członów: thus (czyli „kadzidło”) i fero (czyli „nosić”). Chociaż niektórzy podają pochodzenie słowa "tiraboleiro" jako aluzję do węzłów do pociągania za sznurki odpowiedzialne za przenoszenie kadzielnicy. Dziekan katedry José María Díaz mówi, że w rzeczywistości nazwa pochodzi od łacińskiego słów „turibulum magnum", co oznacza dużą kadzielnicę. 

Praca tiraboleiros obejmuje czyszczenie i napełnianie węglem drzewnym i rozpalanie Botafumerio, przenoszenie z muzeum katedry do nawy świątyni, wiązanie do kadzielnicy liny odpowiednim węzłem, a następnie wprawienie go w ruch. Najpierw mocnym pociągnięciem liny trybularz jest podnoszony do góry i wprowadzony w ruch bezwładności, przy pomocy systemu lin, oraz koła pasowego zamocowanego w sklepieniu nad nawą. Ruch kadzielnicy jest podtrzymywany rytmicznymi pociągnięciami liny przez tiraboleiros, a ma końcu umiejętnie zatrzymany. Po zakończeniu całego ceremoniału okadzania gorące jeszcze botafumeiro jest odwiązywane i wynoszone, a lina zawiązana na filarze między nawą główną a nawą północną

Najsłynniejszym kierownikiem tiraboleiros był Armado Raposo nazywany przez wszystkich „Wodzem”. Rozpoczął pracę w zespole w 1948 r. i mimo przejścia na emeryturę nadal kierował zespołem. W ciągu prawie 60 lat pracy Armando Raposo nie doszło do żadnego wypadku. Wszystko było przez niego kontrolowane. Obserwował uważnie czy ruch jest prawidłowy i żar nie wypada ze środka, gotowy w każdej chwili do zatrzymania  kadzielnicy i czy ktoś nie próbuje przejść przed ołtarzem, gdy jest ona w ruchu. 

Armando Raposo widział w katedrze królów, szefów państw i rządów, oraz papieża Jana Pawła II i  Benedykta XVI. Zmarł 06.04.2014 r.

Hymn do Apostoła świętego Jakuba

Ceremoniał okadzania pielgrzymów zgromadzonych w katedrze jest zsynchronizowany z muzyką i śpiewem „Himno al Apostol Santiago Señor Santiago”. Pierwszy raz wykonany został podczas ceremonii otwarciu Drzwi Świętych w 31.12.1919 r, a potem od rozpoczętego Roku Świętego Jakubowego w 1920 r. śpiewany podczas ceremonii okadzania katedry wielką kadzielnicą "Botafumeiro" na zakończenie mszy świętej.  Hymn został skomponowany przez M. Soler, kierownika chóru w katedrze, a słowa napisał lekarz diecezjalny dr Barcia Caballero. 

Santo Adalid, Patrón de las Españas, Amigo del Señor: Defiende a tus discípulos queridos, Protege a tu nación. Las armas victoriosas del cristiano Venimos a templar En el sagrado y encendido fuego De tu devoto altar. Firma y segura Como aquella Columna Que te entregó la Madre de Jesús, Será en España La Santa Fe cristiana, Bien celestial que nos legaste Tú. Gloria a Santiago, patrón insigne! Gratos, tus hijos, Hoy te bendicen. A tus plantas postrados te ofrecemos La prenda más cordial de nuestro amor. Defiende a tus discípulos queridos! Protege a tu nación! Protege a tu nación!.

Święty Mistrzu , patronie Hiszpanii, Przyjacielu Pana;  Broń swoich ukochanych uczniów,  Chroń swój naród.  Zwycięską broń chrześcijanina  Hartujemy W świętym i rozpalonym ogniu  Twojego pobożnego ołtarza.  Mocni i pewni  Jak ta Kolumna  Którą Ci dała Matka Jezusa,  W Hiszpanii będzie to Święta wiara chrześcijańska  Niebiańskie dobro, które nam przekazałeś. Chwała Tobie święty Jakubie Dostojny patronie! Miłe, twoje dzieci, Dzisiaj pobłogosław.  Polne kwiaty Tobie dzisiaj ofiarujemy  Najcieplejszy obraz naszej miłości.  Broń swoich drogich uczniów!  Chroń swój naród!  Chroń swój naród!