14. Nazwa miasta

Nieznana jest dokładna data powstania dzisiejszego blisko 100-tysięcznego miasta o nazwie Santiago de Compostela, które swoje powstanie i rozwój zawdzięcza pielgrzymom przybywającym do grobu świętego Jakuba Starszego Apostoła, który, po wiekach zapomnienia, w cudowny sposób został odnaleziony w lesie o nazwie Libredón. Było to wtedy tylko miejsce – locus, gdzie znajdował się grobowiec – ediculum, wewnątrz którego w kamiennym sarkofagu znajdowało się ciało świętego Jakuba. Kiedy w tym miejscu zbudowany został niewielki kościół, a przy nim równie niewielki klasztor, nazwano tą świętą przestrzeń Locus Sancti Jacobi. Potem, wraz z napływem pielgrzymów, obok tej świętej przestrzeni zaczęły powstawać pierwsze zabudowania dające początek osadzie, która na początku drugiego tysiąclecia naszej ery rozwinęła się w otoczone murami obronnymi średniowieczne miasto i w dokumentach z tego czasu pojawiła się nowa nazwa Compostella. Sto lat później, a dokładnie w 1120 roku, kiedy miasto stało się siedzibą arcybiskupstwa i  budowana jest wielka romańska katedra, otrzymuje ono trzecią nazwę, będąca kompilacją dwóch poprzednich: Santiago de Compostela.

Jak powstała nazwa miasta Santiago de Compostela

Nie było miasta Santiago de Compostela, kiedy biskup Teodomir de Iria stwierdził, a było to w drugiej ćwierci IX wieku, że w cudownie odnalezionym kamiennym grobowcu znajduje się ciało świętego Jakuba Starszego Apostoła. Nic wtedy tam nie było, poza lasem porastającym niewielkie wzgórza, a najbliższą miejscowością, odległą od tego miejsca o kilkanaście kilometrów, było starożytna Iria Flavia. Od VI wieku była ona siedzibą jednej z dziesięciu diecezji utworzonych w królestwie Wizygotów, którą na początku IX wieku zarządzał biskup Teodomir. Wśród zamieszkujących te tereny nielicznych mieszkańców krążyły opowieści, że w dawnych czasach, tam gdzie teraz rośnie las Libredón, była położona na wzgórzu osada, a może nawet miasto, o nazwie Assedonia, u podnóża której był cmentarz na którym w kamiennych trumnach chowano zmarłych i tam też uczniowie Apostoła Jakuba Teodor i Anastazy we wnętrzu dużego kamiennego grobowca złożyli sarkofag z jego ciałem, ale nikt już dokładnie nie wiedział, gdzie się on znajduje. 

Tereny dzisiejszego Santiago de Compostela w I w. n.e.

Rzymskie mauzoleum i jego lokalizacja na tle katedry w Santiago de Compostela

Grobowiec musiał być okazały, bo nazywano go Arcis Marmóricis, co można przetłumaczyć jako Marmurowe Łuki. Opowiadano też, że kiedy na te ziemie najechali muzułmanie i królestwo Wizygotów upadło, kamienny grobowiec mieszkańcy zasypali ziemią, by ciało Apostoła nie zostało sprofanowane przez niewiernych, a potem ci, którzy ocaleli i nie stali się arabskimi niewolnikami, uciekli w góry położone na północy. Kilkadziesiąt lat później pojawiły się wojska chrześcijańskie królestwa Asturii i Arabowie wycofali się na południe. Powrócił też biskup do Iria Flavia, a wraz z nim nieliczni tylko potomkowie dawnych mieszkańców, bo większość ludzi nadal bała się osiedlać blisko położonych na południu terenów zajętych przez Arabów. Przynieśli oni też ze sobą dawne opowieści usłyszane w swoich rodzinach.

Nazwa pierwsza – Locus Sancti Jacobi

Teodomir, który w pierwszej połowie IX wieku był biskupem diecezji Iria,  musiał te opowieści słyszeć, być może traktował je jak bajki, czy też legendy, ale kiedy pewnego dnia dotarła do niego wiadomość, że pewnej nocy mieszkający samotnie w lesie Libredón człowiek o imieniu Pelayo, zaciekawiony niezwykłym światłem oświetlającym porośnięty drzewami i krzewami niewielki pagórek, podszedł do znajdującego się w nim otworu wąskiego kamiennego tunelu, lecz bał się tam wejść. kiedy wiadomość o tym niezwykłym wydarzeniu dotarła do biskupa Teodomira, postanowił on zbadać to miejsce. Tunel zaprowadził go do wnętrza dwukondygnacyjnego kamiennego budynku, w którym w dolnym pomieszczeniu stały trzy kamienne sarkofagi, a w górnym niewielki kamienny ołtarz.

Rekonstrukcja wnętrza mauzoleum

biskup Teodomir przy sarkofagu świętego Jakuba. Codex Calixtinus XII w.

Przypomniał sobie zasłyszane opowieści o pochowaniu i o dawnym, już zapomnianym kulcie świętego Jakuba. Doszedł do przekonania, a nawet pewności, że stoi przed doczesnymi szczątkami świętego Jakuba Starszego Apostoła i dwóch jego uczniów Teodora i Anastazego. Niezwłocznie powiadomił o tym króla Asturii Alfono II el Casto, który wraz z dworem przybył do tego miejsca i zdając sobie sprawę z doniosłości tego odkrycia dla chrześcijan zamieszkujących Półwysep Iberyjski, a także możliwości podniesienia prestiżu swojego królestwa, wspólnie z biskupem Teodomirem uznali to miejsce za świętą przestrzeń (sanctus locus) nadając jej nazwę Locus Sancti Jacobi, czyli miejsce świętego Jakuba. Król postanowił sfinansować zakres niezbędnych przedsięwzięć dla wznowienia zapomnianego kultu, obejmujących budowę kościoła pod wezwaniem świętego Jakuba, we wnętrzu której miałby znajdować się grobowiec Apostoła, oraz klasztoru dla zapewnienia opieki nad tym sanktuarium.

Pierwsza bazylika IX w. 

Czy zdawali sobie wtedy sprawę z tego, że ich początkowe bardzo proste i skromne działania, dają początek jednemu z największych sanktuariów chrześcijańskich na świecie i wpłyną na historię i losy mieszkańców Półwyspu Iberyjskie, a także całej średniowiecznej Europy? Przez pierwsze lata nic na to nie wskazywało, bo tutejszy kult świętego Jakuba był jednym z wielu powstałych w tworzących się państwach chrześcijańskich w północnej Iberii, wspieranych przez ich władców, jak kult świętej Eulalii w Asturii, a potem królestwie Leonu, czy kult świętego Emiliana w Kastylii.

Wszystko zaczęło się zmieniać, kiedy do chrześcijan zamieszkujących Półwysep Iberyjski dotarła opowieść, a raczej legenda, o Santiago Matamoros, czyli świętym Jakubie Pogromcy Maurów, która powstała po zwycięskiej nad muzułmanami bitwie pod Clavijo stoczonej w 844 roku, która spowodowała, że mieszkańcy z całej chrześcijańskiej Iberii zaczęli pielgrzymować do grobu świętego Jakuba. Wokół sanktuarium zaczęły powstawać pierwsze budynki dla przyjmowania pątników.

Locus Sancti Jacobi IX w. 

W 968 biskup Sisnando II otoczył murem obszar zajmowany przez zbudowany z fundacji króla Alfonso III nowy kościół i klasztor, tworząc wydzieloną od powstałej wokół zabudowy świętą przestrzeń Locus Sancti Iacobi, obejmujący tereny obecnej katedry, Plaza de Quintana i klasztoru San Pelayo de Antealtares.

Locus Sancti Jacobi 968 r. 

Stały wzrost przybywających pielgrzymów spowodował również osiedlanie się nowych mieszkańców, którzy zaczęli zajmować się handlem oraz rzemiosłem i w szybkim czasie niewielka osada wokół świętego miejsca (Locus Sacti Iacobi) rozrosła się do zasobnej już willi burguensis, nazwanej Vila Sancti Iacobi), otoczonej drewnianą palisadą oraz fosą dla obrony przed atakami muzułmańskimi i normańskimi. 

Villa Sancti Jacobi X w. 

Cała i bogata już miejscowość wraz zabudowaniami świętej przestrzeni zostały niemal całkowicie zniszczone podczas wyprawy Almanzora na tereny Galicji w 997 roku, ale cudownym zrządzeniem losu grobowiec z ciałem świętego Jakuba ocalał i legenda o tym rozniosła się po całej Europie. Do grobu Apostoła zza Pirenejów ruszyły tłumy pielgrzymów.

W połowie XI wieku powstające wokół miasto, stające się kwitnącym miejscem pielgrzymek, a biskup Cresconio, z obawy przed nowymi najazdami arabskimi i normańskimi, miejscu dawnej palisady i fosy, zbudował nowy mur mający około 2 kilometry długości i otaczający przestrzeń 30 hektarów i dla powstającego w ich wnętrzu miasta pojawiła się nowa nazwa – Compostela.

Nazwa druga – Compostela

Compostela, a także Compostella, jako nazwa określająca tereny wokół Locus Sancti Jacobi, pojawia się w średniowiecznych dokumentach, regulujących sprawy własnościowe klasztorów San Martin Pinario z 914 roku i Antealtares z 988 roku, ale użycie tego określenia staje się powszechne dopiero w XI wieku, kiedy w miejscu niewielkich osad zaczyna powstać otoczone murami obronnymi miasto obejmujące również świętą przestrzeń jaką tworzyła bazylika i przyległy do niej klasztor. Decyzją papieża Urbana II w 1095 roku miasto staje się siedzibą Diecezji Compostelana (łac. Dicesis Compostellana) i nazwa Locus Snacti Jacobi przestaje być używana.

Compostela XII w. 

Nazwa Compostella, według wciąż popularnych wśród pielgrzymów legend, miała pochodzić od łacińskiego Campus Stellae, czyli Pola Gwiazdy. Według legendy o świętym Jakubie, opisanej w dwmastowiecznym Codex Calixtinus, pustelnik Pelayo odnalazł grób Apostoła w miejscu rozświetlonym niezwykłym światłem gwiazd, jaką utworzyła jaśniejąca na niebie Droga Mleczna, która ustawiona pod koniec listopada i na początku grudnia prawie pionowo wskazywała patrzącym od strony wschodniej położenie dzisiejszego Santiago de Compostela. Ten niezwykły układ konstelacji podkreślany był w średniowiecznych opowieściach, w których trasę pielgrzymki do grobu świętego Jakuba nazywano „drogą do gwiazd” lub Mleczną Drogą. 

W Codex Calictinus znajduje się opowieść o Karolu Wielkim, któremu święty Jakub miał gwiazdami wskazywać drogę do swojego grobu. Pole Gwiazdy jest najpopularniejszą formą etymologiczną odnoszącą się do pochodzenia słowa "Compostela", przekazywaną w wielu opowieściach, ze względu na jej sugestywne oddziaływanie i nawiązanie do opisu biblijnej gwiazdy wskazującej drogę Trzem Mędrcom.

Prawie wszyscy współcześni uczeni odrzucają jednak etymologiczną ważność tego toponimu wiązaną z campus stellae, czyli polem gwiazdy, a wskazują na pochodzenie tego słowa od łacińskiego compostum lub compositum tellus, określającego miejsca pochówku, lub cmentarza rzymskiego. Pojawia się też interpretacja, że toponim może po prostu oznaczać ziemię należącą do kobiety o imieniu Compostela, której imię występuje w niektórych lokalnych dokumentach z XII wieku.  Niektórzy z badaczy podają, że ​​Compostela, lub Compostilla, może być wcześniejszym określeniem tego miejsca niezwiązanym z kultem świętego Jakuba, ponieważ nazwa ta powtarza się też w innych miejscach (dwie w Orense, jedna w El Bierzo i jedna w Ruhr), a charakterystyka tych miejsc pozwala sądzić, że nawiązuje ona do górnictwa w odniesieniu do słów celtyckich, takich jak cómboros (gruz) i stal (minerał), jako miejsce składowiska minerałów (granit, bazalt). 

Nazwa trzecia – Santiago de Compostela

Nazwa dzisiejszego 100-tysięcznego miasta została użyta po raz pierwszy w ustanowionej w 1120 roku metropolitalnej archidiecezji Santiago de Compostela i od tego czasu jest również oficjalną jego nazwą, tłumaczona na język polski jako Święty Jakub z Composteli. Na to wielkie wydarzenie pierwszy arcybiskup Santiago de Compostela Diego Gelmirez zakończył budowę absydy i kaplic wokół niej wielkiej romańskiej katedry kryjącej we wnętrzu kryptę z doczesnymi szczątkami świętego Jakuba Starszego Apostoła. Sam nie doczekał już zakończenia całej budowy, która trwała do 1211 roku.

Santiago de Compostela XIII w.

Santiago jest imieniem świętego Jakuba Starszego Apostoła używanym powszechnie i oficjalnie w strefie języka hiszpańskiego. Hiszpańska legenda podaje, że powstało ono podczas bitwy pod Clavijo w 844 roku, jako okrzyk bojowy wojsk chrześcijańskich, kiedy w krytycznym momencie pojawiał się rycerz na białym koniu, utożsamiony przez żołnierzy ze świętym Jakubem, który poderwał ich do ponownej walki i dopomógł pokonać wojska muzułmańskie. Wielokrotnie powtarzany przez żołnierzy okrzyk San Jago lub, jak podają inne wersje tej legendy, San Tiago – Syn Gromu, zlał się w jedno słowo Santiago.

Dodanie do dotychczasowej nazwy Compostela słowa Santiago wyniknęło z faktu, że kościół, w którym znajduje się grób świętego Jakuba, od swojej pierwszej budowli konsekrowany był pod wezwaniem świętego Jakuba i stanowił chrześcijańskie centrum, wokół którego powstało miasto stające się w XII wieku siedzibą archidiecezji.

Nazwa miasta powstała w XII wieku jest do dzisiaj oficjalną urzędową nazwą, ale często w potocznych rozmowach pielgrzymów i ich opowieściach skraca się ją do jednego słowa Santiago, ale nie należy go wtedy utożsamiać ze stolicą Chile Santiago.