08. Pomnik świętego Franciszka

Na Campillo de San Francisco, przed klasztorem i kościołem świętego Franciszka, w odległości 150 metrów od katedry świętego Jakuba,  stoi granitowy monument – El Monumento de San Francisco,  o wysokości 12 metrów, przedstawiający na kilku poziomach wielką alegorię powstałego w XIII wieku na Półwyspie Iberyjskim ruchu franciszkańskiego, który według tradycji rozpoczął się w Santiago de Compostela od założenia  pierwszego domu zakonnego – Convento San Francisco de Valdedios. 

Pomnik zaprojektowany i wykonany został przez galicyjskiego rzeźbiarza Francisco Asoreya.  Podstawę stanowią głazy granitowe symbolizujące Galicję, w której ta skała jest najczęściej spotykana na tutejszych wzgórzach i od tysiącleci jest trwałym budulcem wznoszonych obiektów. Na niej ustawione zostały rzeźby postaci reprezentujących  różne grupy społeczne z czasów działalności świętego Franciszka oraz zwierząt symbolizujących legendy z jego życia. Monument wieńczy druga grupa figuralna ze świętym Franciszkiem i personifikacją trzech cnót franciszkańskich: Ubóstwa, Czystości, oraz Posłuszeństwa, nad którymi czuwa ukrzyżowany Chrystus.

W 1925 r. Franciszkanie, Tercjanie oraz Młodzież Antoniana (świętego Antoniego) podjęli się godnego upamiętnienia obchodów 700-lecia śmierci św. Franciszka, przypadającej w 1930 roku, zainspirowani zorganizowanymi w 1914 roku rocznicowymi obchodami jego pielgrzymki do Santiago de Compostela, podczas której szczególny sposób podkreślono, ze tutaj ten Święty otrzymał "niebiański nakaz", aby zakładał klasztory na całym Półwyspie w celu szerzenia idei Zakonu. Powołany komitet organizacyjny podjął decyzję o budowie pomnika i powierzono wykonanie go Francisco Asoreyowi. Pomnik uroczyście odsłonięto 24 lipca 1930 roku.

Projekt

Pierwszy projekt pomnika przedstawiony w 1925 roku był bardzo skromny, ale dzięki działalności propagandowej księdza Martina Manteroli, otwartej subskrypcji i dzięki hojnym darom otrzymywanym z całej Hiszpanii, a także Ameryki, zgromadzone fundusze pozwoliły na opłacenie realizacji wielkiego przedsięwzięcia rzeźbiarskiego, którego koszt wyceniono na 40 tysięcy peset. Ostateczny projekt przedstawiał wielopoziomowy pomnik o wysokości 12 metrów stojący  na kwadratowej podstawie  o długości boku 4,10 metra. Był  to też ostatni wielki pomni, który Francisco Asorey  wykonuje w swoim warsztacie w Caramoniña.

Asorey tak przedstawił swój projekt:  "Franciszkański pomnik musi zostać wzniesiony dla świętego Franciszka.  Żadnego brązu, żadnych metalicznych aplikacji, nawet marmurów, bo takie bogactwo materiałów przeczy franciszkańskiemu ideałowi. Całość będzie z granitu i to jest bardzo franciszkańskie. Z surowości materiału muszę wydobyć efekt bogactwa w układzie i wykonaniu dzieła. W kamieniu można wyryć idee, które są ważne, być może tak bardzo subtelne, jakie same nigdy nie budzą się w widzu ”.

W kompozycji i postaciach tworzących pomnik widać wielki wpływ romańskiego „Portico Gloria” z katedry świętego Jakuba na dzieło zaprojektowane i wykonane przez Francisco Asoreya. Uwidacznia to się przede wszystkim w wyrazistej pionowej osi tworzącej klasyczną romańską kompozycję wzorującą się na centralnej kolumnie portyku, którą tutaj wieńczą figury świętego Franciszka i Chrystusa znajdującego się nad nim, rozbudowaną ustawionymi hierarchicznie po  bokach jej stronach grupami postaci. Rzeźbiarz biorąc pod uwagę również lokalizację pomnika, która pozwała na jego kontemplację raczej z niedużej odległości, wykorzystał efekt skrótu bliskiej perspektywy i zaprojektował figury o różnej wysokości, w zależności od ich usytuowania. Ustawione na dolnym poziomie mają wysokości do 2,10 metra, a ustawiona wysoko figura świętego Franciszka ma 2,80 metra. Już w trakcie realizacji pomnika odstąpił nieco od tej bardzo rygorystycznej idei jedności materiału i dla uwydatnienia postaci Franciszka głowa, ręce i stopy wykonane zostały z marmuru w kolorze sepii, a sznur z trzema węzłami z białego marmuru. Z marmuru wykonana został też postać Chrystusa.

Budowa

Budowę pomnika rozpoczęto uroczyście 17 października 1926 r., w obecności tercjańskich pielgrzymek z Galicji, Międzynarodowego Komitetu Rocznicowego Świętego Franciszka  z Rzymu i Komitetu Narodowego z Madrytu. Pierwszy kamień położył Asorey, któremu towarzyszył inicjator powstania tego dzieła ks. Martín Manterola. Odsłonięcia pomnika nastąpiło 24 lipca 1930 roku, a jego pobłogosławienia dokonał arcybiskup Composteli, w obecności wielkiego tłumu ludzi zgromadzonego na placu przed klasztorem i w sąsiednich ulicach. W wygłoszonych potem przemówieniach i patetycznym wierszu Ramóna Cabanillasa zwracano uwagę na symbolizm, duchowość i historyczną jedność Galicji przedstawioną w tym wielkim monumentalnym dziele. Przez następne dni setki ludzi oglądało dzieło Francisco Asoreya kontemplując doskonałość jego wykonania i siłę przekazu duchowego.

Pomnik

Pomnik stoi na szerokiej podstawie, symbolizującej prehistoryczną Galicję, ma formę wertykalną zwężającą się ku górze z wyraźną frontalną osią zmierzającą ku niebu przez dwie osoby: świętego Franciszka i czuwającego nad nim Chrystusa, podkreślając znaczenie i wielkość ruchu franciszkańskiego. Pozostałe trzy osie, dwie boczne i jedna tylna, wraz z umieszczonymi na nich figarami stanowią alegorię idei i nauki głoszonej przez świętego Franciszka. Widoczny jest też wyraźny podział horyzontalny, w którym każdy poziom ma swoja symbolikę. Podstawa symbolizuje czasy pogańskie, pierwszy poziom figuralny przedstawia społeczeństwo chrześcijańskie, drugi wskazuje drogą do ideałów i cnót franciszkańskich. Trzeci, najwyższy poziom przedstawia te ideały, przez które prowadzi droga do Chrystusa i zbawienia.

Podstawa

Podstawę stanowi prosta kwadratowa granitowa platforma, na której Asorey umieścił datę powstania i swój podpis. inauguracji i swój podpis (obecnie zakryty przez wyższy poziom przebudowanego placu). Na boku górnej płyty znajduje się napis "Pobrecillo de Asís" (Ubodzy z Asyżu). Na podstawie leżą granitowe uformowane w kanciaste nieobrobione bloki, nawiązujące do galicyjskich prehistorycznych dolmenów, symbolizując pogańskie kulty i występki zmiażdżone prostą, gładką granitową płytą ze stojącymi na niej grupami chrześcijan.

Pierwszy poziom

Pierwszy poziom składa się z czterech grup figuratywnych, dwóch z przodu i dwóch z tyłu, reprezentujących różne grupy gotyckiego społeczeństwa chrześcijańskiego, które łączą się poprzez alegoryczne przedstawieniami cnót franciszkańskich: owcy i baranka, symbolizujących prostotę i łagodność , oraz wilka z Gubio z królikiem, jako jedność i przyjaźń, podkreślając idee głoszone przez świętego Franciszka.

Z rzeźbą wilka związana jest anegdota mówiąca, że Asorey skopiował ją z wykonanej wcześniej na wystawę krajową  w 1926 roku rzeźby świętego Franciszka ze zwierzętami, za która otrzymał medal. Za model posłużył wtedy mu pies, będący skrzyżowaniem owczarka niemieckiego z dzikim psem lub wilkiem. Przyprowadzone do pracowni zwierzę to było tak agresywne, że prawie śmiertelnie wystraszeni pracownicy jak najszybciej wykonali szkice i pozbyli się zwierzęcia. Kiedy dwa lata później Asorey chciał ponownie wykonać rzeźbę psa do realizowanego monumentu świętego Franciszka, pracownicy ostro zaprotestowali, grożąc nawet porzuceniem pracy, więc zgodził się na skopiowanie wcześniejszej rzeźby wilka, mimo trochę odmiennej koncepcji przedstawienia relacji między wilkiem a zającem.

Grupa postaci po lewej stronie  reprezentuje różne formy władzy poprzez postacie króla, rycerza i duchownego, identyfikowanych przez noszone atrybuty. 

Społeczeństwo świeckie reprezentuje rodzina. Hieratycznie ustawiony ojciec odpoczywa oparty na motyce, a stojąca za nim kobieta z trzymanym na rękach synem  jest symbolem macierzyństwa, oraz więzi z ziemią poprzez towarzyszące jej kwiaty. Grupę tę uzupełnia córka, z rękami przyłożonymi do serca, patrząca daleko przed siebie.

Na tylnej ścianie, po obu stronach herbu braci franciszkańskiej, dwie grupy postaci reprezentują zakonnych kontynuatorów duchowej przemiany zapoczątkowanej przez świętego Franciszka. Prawą stronę zajmuje grupa trzech kobiet: z mistycznym wyrazem twarzy święta Klara trzymającą w rękach monstrancję eucharystyczną i siedząca obok zakonnica zagłębiona w modlitewnej medytacji przedstawiają nierozerwalność  modlitwy i pracy, głoszoną przez franciszkanów, oraz towarzysząca im trzecia kobieta, przewiązująca się sznurem franciszkańskim, reprezentująca tercjarki (tertiaries). 

Po lewej stronie znajdują się trzy męskie postacie: św. Bernard ze Sieny trzymający księgę z anagramem Chrystusa, symbolizujący tradycje kaznodziejskie , wspierany przez przedstawiciela Trzeciego Zakonu i klęczący zagłębiony w modlitwie franciszkanin, odzwierciedlającej bogactwo życia wewnętrznego, którego modelem był młody zakonnik z tutejszego klasztoru.

Drugi poziom

Na zwartych granitowych bryłach, mocno kojarzących się z górzystą Galicją oraz jej wielowiekową historią i kulturą, opierają się kamienne węzły franciszkańskiego sznura. Ich sploty kojarzą się z prehistorycznymi rzeźbionymi w kamieniu petroglifami, których symboliczne wzory były elementami pogańskiej religii i kultury. Teraz zamienione w węzły cnót franciszkańskich symbolizują drogę, po której należy się wspiąć by dosięgnąć ideałów życia chrześcijańskiego propagowanego przez świętego Franciszka.

Trzeci poziom 

Symbolika najwyżej grupy rzeźb podzielona jest na dwie grupy, które spaja postać świętego Franciszka. Pierwszą grupę ustawioną na jednym poziomie wokół krzyża tworzy postać świętego Franciszka i trzy postacie kobiet będących alegoriami Ubóstwa, Czystości, oraz Posłuszeństwa. Drugą grupą, wieńczącą drogę, jaką pokazuje ten wielki monument, od początków pogańskich, przez chrześcijaństwo i jego idee, do zbawienia, stanowi święty Franciszek i znajdujący się najwyżej Chrystus Ukrzyżowany, pochylony nad Franciszkiem z łagodnym wyrazem twarzy.

Postać kobiety stojąca na cierniach reprezentująca ubóstwo stoi wyprostowana i uśmiechnięta na cierniach, które reprezentują jej trud doczesnego życia. Przypomina gotyckie postacie kobiece w żebrowanych fałdach tuniki i słodyczą na twarzy. 

Posłuszeństwo przedstawia postać wijącą się w ruchu. Jej ciało jest skręcone i wydaje się drżeć w swojej wewnętrznej walce o oderwanie się od ziemskich przyjemności.

Czystość  niesie symboliczną lilię między palcami lewej ręki, podczas gdy prawą ma podniesioną w postawie przyjmowania błogosławieństwa. 

Figura świętego Franciszka pojawia się na frontowej osi pomnika, otwierając ramiona w stronę katedry, nawiązując do pielgrzymki do Composteli, a także do powitania nowych pielgrzymów. Wzorem był mężczyzna imieniem Otero, który przychodził do warsztatu załatwiać posyłki i posługi w zamian za jedzenie z robotnikami. Rzeźba odkreśl realizm anatomiczny torsu, dłoni a także stóp z doskonale odwzorowanymi ścięgnami. Wokół Franciszka Asorey umieszcza grupy umiłowanych przez świętego róż, lilii i gołębi, które tworzą połączenie z postacią Chrystusa. 

Najwyżej usytuowana jest rzeźba Chrystusa, którego twarz promieniuje miłością do stojącego poniżej Biedaczyny z Asyżu. Ikonografia tej sceny jest romańska: ustawienie frontalne, hieratyczne, w którym wyróżnia się anatomiczne studium tułowia. Frontalność i patos dopełnia szerokie tło, jakie tworzy krzyż. Chrystus „wpasowuje się” w jego kształt wzorowany na romańskich krzyżach galicyjskich, a wzrok skierowany prosto w kierunku katedry świętego Jakuba, wskazuje pielgrzymom drogę do tej świątyni.